آشنایی مقدماتی با گزارشگری

مطالعه مقدماتی

- مطالعه ابتدایی روی موضوع (پرورش سوژه)

مثلا گزارشگر در یک مصاحبه اگر اطلاعات کافی نداشته باشد منفعل عمل می‌کند و لذا مصاحبه جذابیت نخواهد داشت. مخاطب انتظار دارد اطلاعات سرشار خبرنگار با طرح سوالات هوشمندانه در مقابل اطلاعات نادرست یا غیرواقعی مصاحبه شونده قرار گیرد و او را به مسیر اصلی بازگرداند. گزارشگری که در حوزه کاری خود مطالعه و اطلاعات داشته باشد به تدریج کارشناس و صاحب نظر آن حوزه می‌شود.

مطالعه مقدماتی می‌تواند حتی هدف اولیه را تغییر دهد. زمینه ساز رسیدن به یک ایده مشخص است. شاید برای انعکاس یک رویداد به شکل خبر نیازی به ایده مشخص نباشد چرا که صرف انتشار رویداد، تنها ایده شماست و با کم و کیف آن کاری ندارید. مثلا سخنرانی یک شهردار در حوزه عمرانی نیازی به ایده مشخص ندارد، چرا که خبر ساز این رویداد، محتوا را تعیین و آن را ارائه می‌کند. یعنی در انعکاس صرف رویداد. (البته خبرنگار خبر را نیز با زاویه دید خود انعکاس می‌دهد، انتخاب محتوا، واژه‌ها و جایگاه بیشتر موید این مطلب است) نیازی به ایده مشخص نیست. اما برای تولید یک محتوای ارتباطی در قالب گزارش فیچر، مصاحبه، مستند خبری و ... حتما داشتن ایده ضرورت دارد. چرا که سوژه‌ها موضوعات کلی هستند و این ایده‌ها هستند که از درون سوژه‌ها برآمده و روزنامه نگار را در مواجهه با سوژه‌ مورد نظر، هدفمند می‌سازند. اما برای رسیدن به ایده از درون سوژه‌ها چه باید کرد؟

رسیدن به ایده‌ها

ایده در واقع زاویه دید یا رویکرد خاص نسبت به یک موضوع است. ایده ی مقاله یا گزارش، معمولا به یک مشکل خاص، تنش، ماجرا، چالش، کشمکش، پرسش، تردید یا اضطراب می‌پردازد. ایده توجه به وجهی خاص از سوژه و دادن زاویه دید به آن است.

تحدید موضوع از بعد جغرافیایی، زمانی و غیره نیز یکی از راهکارهای رسیدن به ایده است.

ایده حتما قرار نیست که پرطمطراق و پیچیده باشد همین که هدف خود را معین کردید و در یک عبارت آوردید، همان ایده شما است .

ایده رویداد مدار با فرایند مدار متفاوت است. در رویکرد رویداد مدار بیشتر به توصیف وقایع تاکید می‌شود و خبرنگار به دنبال انعکاس رویدادهایی است که در یک زمان و مکان معین روی داده ولی در رویکرد فرایند مدار خبرنگار به دنبال تایید یا رد صحت و سقم مباحث مطروحه است و همین رویکرد، ایده یک روزنامه نگار برای تولید محتوای ارتباطی است. ایده همواره در ذهن خبرنگار است و معمولا نوشته نمی‌شود روی کاغذ.

باید برای هر سوژه یک ایده در نظر گرفت و مستندات و مدارک مورد نظر در قبال آن ایده را گردآوری کرد.

ایده می‌تواند یافتن جنبه مثبت یا منفی از یک سخنرانی باشد یا اثبات اثرگذاری یک مصوبه قانونی مجلس باشد. ایده کوچک است و می‌توان در ظرف زمانی یک مصاحبه یا گزارش (قالب‌های خبری) آن را گنجاند.(مدل قیف وارونه)

سوژه: کاهش مصرف انرژی (کلی)

ایده: ضرورت تولید خودروهای کم مصرف (هیبریدی و ...)(جزئی)

تکنیک نقشه‌های ذهنی (minds maps)

از این تکنیک برای رسیدن به ایده‌های نو استفاده می‌شود. در واقع نقشه‌های ذهنی یک نوع یادداشت برداری مصور است که می‌تواند توسط یک نفر و یا گروهی از افراد تهیه شود. در کانون نقشه، سوژه و یا موضوع اصلی قرار دارد. سپس از این کانون، شاخه‌هایی منشعب می‌شوند که نشان دهنده ایده‌های اصلی بوده و همه آنها به سوژه‌ای که در مرکز نقشه قرار دارد متصل هستند. از هر شاخه اصلی، شاخه‌هایی فرعی که موضوعات را با عمق بیشتری مورد بررسی قرار می‌دهند منشعب می‌شوند. به هر کدام از این شاخه‌های فرعی نیز می‌توان شاخه‌ ی فرعی بیشتری اضافه کرده و این ایده را به طور جزئی‌تر مورد بررسی قرار داد.

از آنجا که این شاخه‌ها همگی به یکدیگر متصل هستند، تمام ایده‌ها با یکدیگر در ارتباط بوده و این موضوع به "نقشه ذهن" چنان وسعت و عمقی می‌دهد که یک فهرست ساده از ایده‌ها هرگز چنین توانایی ندارد. در این تکنیک، ایده‌ها به سرعت گسترش یافته و تفکر خلاق افزایش می‌یابد. این روش در رسیدن به سوژه‌های بکر و خلاقه موثر است.

پروراندن ایده

ایده برآمده از سوژه می‌تواند از سه منظر قابل ملاحظه باشد:

1- از منظر ذره: یک پدیده را به صورت مجزا و مستقل از دیگر پدیده‌ها بررسی می‌کند. مانند بررسی یک تصادف در یک روز مشخص

2- از منظر مدار: یک پدیده را در محیط قرار می‌دهد، به عبارت بهتر، ذره را در محیط بررسی می‌کنند همانند بررسی تمامی تصادفات صورت گرفته در ایران در یک روز معین

3- از منظر موج: پدیده را از منظر تاریخ، تحولات امروزی و پیش بینی آینده مورد توجه قرار می‌دهد. مثلا موضوع تصادف خودروها در ایران، از ابتدا تاکنون و با بررسی تعداد، عوامل و در نهایت پیش بینی آن در سالهای آتی، مورد کنکاش قرار می‌گیرد. در واقع تلفیق منظر ذره با مدار در پهنای زمان و مکان، منظر موج را پدید می‌آورد.

بسط ایده اولین قدم در پرورش ایده‌هاست که با حرکت از منظر ذره به مدار و موج صورت می‌گیرد.

- مرحله بعد تحقیق و گردآوری اطلاعات است. گردآوری اطلاعات شامل جستجو، تعمق، طرح پرسش و یافتن پاسخ است و هر عاملی که بتواند در پاسخ به پرسش‌های یک روزنامه نگار او را یاری کند، منبع روزنامه نگار خواهد بود.

نقش منبع در سوژه یابی

منبع نقش مهمی در بحث سوژه یابی دارد چرا که سرنخ یافتن موضوعات مناسب، گردآوری اطلاعات و استخراج مواد خام را در اختیار سوژه یاب قرار می دهد.

انواع منابع از دیدگاه گردش کار روزانه

1- منابع روزانه و عادی (Diary)

2- منابع غیرروزانه و غیرعادی (off diary)

- منابع عادی (Routine) شامل دو دسته هستند:

اول آن دسته از سوژه‌هایی که خبرنگاران به عنوان موضوعات روزانه، مرتبا با آنها سروکار دارند مثل آتش نشانی، مدارس، و انجمن‌ها و ...

دوم آن دسته از منابع که به واسطه تهیه اطلاعات درباره یک رویداد یا اتفاق که در لیست یادداشت روزانه دفتر رسانه است بدست آمده اند. مثل رویدادهای مناسبتی در تقویم‌های ملی محلی و بین‌المللی. لازم به ذکر است که 80 درصد اخبار بی بی سی از منابع خبری روزمره است.

- منابع خبری غیرروزانه و غیرمتداول

این منابع با کنجکاوی خبرنگار و تیزبینی و هوشمندی او می‌تواند زمینه ساز یافتن یک موضوع مناسب برای گزارش باشند مثل مشاهده یک پوستر، آگهی روی دیوار، بریده مطلب یک نشریه، شنیدن مکالمات مردم و...

انواع منابع از دیدگاه ارزش خبری

تقسیم بندی دیگری، منابع را به دو دسته اولیه (اصلی) و ثانویه (فرعی) تقسیم می‌کند.

اول اینکه این دسته بندی بر اساس ارزش خبری معمول انجام می‌شود در آن صورت:

1- منابع اولیه (اصلی) شامل دادگاهها، مجالس پارلمان، پلیس، آتش نشانی، بیمارستانها، اورژانس‌ها

2- منابع ثانویه (فرعی) مدارس دانشگاهها، باشگاه‌های محلی- مراکز خیریه، ارتش، رستورانها، دفاتر پستی و غیره

3- سایر منابع شامل اقلیت‌ها، احزاب محدود، طرفداران محیط زیست و حاشیه نشینان قدرت و غیره است.

انواع منابع از دیدگاه اصالت

دیدگاه دیگر منابع اولیه و ثانویه را براساس نحوه کسب اطلاعات توسط خبرنگار یا بر مبنای اصالت و اهمیت منابع تقسیم‌بندی می‌کند:

1- منابع اولیه: شامل مصاحبه‌ها و مشاهدات شخصی خبرنگار

2- منابع ثانویه: شامل آمار یک گزارش، قطعه منتخب از یک نامه یا اطلاعات یک مطلب مطبوعاتی

منابع اولیه اطلاعات شخصا توسط خبرنگار با استفاده از مشاهدات، مصاحبه و غیره جمع آوری شده‌اند و هیچ واسطه‌ای در کار نبوده است.

در مقابل ، منابع فرعی که درجه اهمیت آنها کمتر از منابع اصلی است و شامل منابعی است که خبرنگار خود نقشی در تهیه و تولید آنها ندارد ولی از آنها بهره می‌گیرد مثل آمار یا نتایج یک تحقیق.

- منابع اولیه: کنفرانس‌های خبری، اخبار ارسالی (عکس و ...) متخصصان اتحادیه‌ها اصناف، خیریه‌ها، دادگاه، افشاگری‌ها، تماس‌ها، حضور در اجتماع

- منابع ثانویه (فرعی) خبرگزاری‌ها، دیگر سازمانهای خبری، نامه، نظرسنجی و پایگاه اطلاعات، پیگیری‌ها، اینترنت، آرشیو بریده جراید، متون مرجع، آرشیو شخصی 

مخاطب

نیاز مخاطب اساس سوژه یابی خبری است چرا که رسانه با مخاطب موجودیت می‌یابد.

تعریف مخاطب: مفهوم مخاطب از ابتدا نیز مبهم، گنگ و پیچیده بوده است برای مثال مخاطبان را بر حسب زمان، مکان (بعد جغرافیایی) یا مولفه‌های سن، جنس، درآمد، نوع و ماهیت رسانه تقسیم بندی کرده‌اند که همین تقسیم بندی برای نشان دادن ابهام موجود در این مفهوم کفایت می‌کند.

امروزه شناخت مخاطب همان مفهوم سنتی از مخاطب نیست. مخاطب امروزه کسی نیست که یک بخش خبری تلویزیون را ببیند و بشنود و یا یک روزنامه را بخواند و فردا نیز همین روند را تکرار کند. مخاطب امروز ویژگی‌های برآمده از رسانه‌های جدید را دارد.

بینندگان، شنوندگان و یا خوانندگان امروز دیگر مخاطبان رسانه نیستند بلکه کاربران رسانه به شمار می‌روند همین تغییر از مفهوم مخاطب رسانه (Audience media) به کاربر رسانه (user media) تغییر نوع فعالیت یک روزنامه نگار و فرد رسانه‌ای را معین می‌کند.

تا پیش از این، اطلاع رسانی در انحصار رسانه‌های جمعی گسترده بود هم اکنون وبلاگ‌ها و سایت‌های مختلف، انحصاررسانه‌های جمعی بزرگ را از بین برده‌اند و روزنامه‌نگاری شهروندان به مدد اینترنت محقق شده است.

می‌توان گفت اینک عملکرد رسانه‌های جدید بر خصلت‌های ارتباطات به واسطه تکنولوژی‌های نوین ارتباطی تاکید دارد، و ویژگی‌هایی مثل دو سویگی، مبتنی بودن بر شبکه اینترنت، تعاملی بودن، فرا زمان بودن و شکستن محدودیت‌های مکانی، استوار است.

تکنولوژی‌های نوین ارتباطی چهار تغییر عمده را در مخاطبان رسانه‌ای ایجاد کرده است:

1- فراهم شدن امکانات جدید برای پخش برنامه‌های تلویزیونی از طریق ماهواره، کابل و اینترنت و وفور نسبی رسانه‌ها و قابلیت انتخاب بیشتر مخاطب .

2- کنترل زمان دریافت ، از فرستنده به دریافت کننده انتقال یافته است . علت آن گسترش سریع شیوه‌های جدید ضبط و نگهداری و بازیابی صدا و تصویر است.

3- فراملی شدن هر چه بیشتر جریان اطلاعات که علت آن رشد جهانی خدمات جدید، امکان و ظرفیت متکثر پخش اینترنتی و ماهواره‌ای برنامه‌ها تا ورای مرزهای ملی و حجم بیشتر صادرات و واردات اطلاعات رسانه‌های جدید است.

4- امکان فزاینده استفاده دو سویه از بسیاری رسانه‌ها که نتیجه بکارگیری سیستم‌های کامپیوتری در آنها است.

امروزه گزارشگری رسانه‌ها به سمت گزارشگری مخاطبان تغییر جهت داده است. علاوه بر این حضور شهروندان به عنوان روزنامه نگاران جدید که توانایی خلق، پردازش و ارسال اطلاعات و بلاک خود را به مخاطبان گسترده جهانی داده است.

فرمول سوژه = نیاز مخاطب + اهداف رسانه + غیر تکراری بودن (زاویه جدید برای سوژه تکراری داشتن)

حق مالکیت معنوی شامل سوژه نمی‌شود. 

انواع سوژه از نظر زمان:

1- سوژه فوریتی (برگزاری کنکور) می‌تواند موجب ضرر و زیان مخاطب شود.

2- سوژه کم فوریتی اما ضروری: مهم است اما از نظر زمانی فوری نیست.

3- سوژه عادی: وابسته به زمان نیست مثل نرم خبرها

انواع سوژه

1. سوژه عینی: سوژه ای را گویند که مواد خام صوتی و تصویری آنها قابل دیدن و ضبط کردن است. مثلا گزارش از بزرگترین کارخانه تولید سیمان که برای ضبط آن کافی است دوربین به سراغ نماهای دور و نزدیک از اجزا سازنده کارخانه و مصاحبه با کارشناسان و مدیران آن برود. این گونه سوژه ها معمولا برداشت مشابهی را در ذهن اغلب گزارشگران ایجاد می کند. کار روی این قبیل موضوعات ساده و ابعاد آن روشن و مصادیق تصویری و صوتی موضوع قابل مشاهده و و رویت و ضبط و ثبت است.

2. سوژه ذهنی (معنایی): منظور سوژه هایی است که به خودی خود قابل رویت و ضبط مستقیم بر روی نوار دوربین نیستند. موضوع باید به مصداق یا مصادیق قابل رویت و مشاهده یا اسناد قابل ضبط تبدیل شود. آنگاه قابل برنامه سازی خواهد بود. برای مثال مفاهیمی چون کسب حلال،ارزش والای محبت، نیکی به همنوع و دستگیری از نیازمندان. در حالت عادی هیچکدام از این موضوعات قابل ضبط نیستند چون مصداق عینی و عیان و آشکاری ندارند. اینگونه موضوعات نیاز به تبدیل شدن به مصادیق عینی دارند. مثلا یک نمونه عینی نیکوکاری، فرد خیری است که در عین داشتنمشکلات جدی مانند بیماری همسر و غیره، به خرید لباس نو و رفع نیاز کودکان معلول مراکز بهزیستی می پردازد بدون اینکه چشمداشت مادی داشته باشد. در این حالت سوژه به دلیل وجود مصداق عینی قابل پرداخت و پوشش صوتی و تصویری است.

موضوعات ذهنی یا معنایی به دلیل نیاز به تحقیق فزاینده و ضرورت یافتن مصداق عینی و ضرورت اداپته کردن موضوع به شکل قابل اجرا، دور از دسترس به نظر می رسند و به همین دلیل در سبد اثار گزارشگران کمتر به آنها بر می خوریم. البته نباید از نظر دور داشت که چنین موضوعاتی نیاز به خلاقیت و نوآوری گزارشگران ارشد دارد. 

چه موضوعاتی سوژه خبری محسوب نمی شوند؟

1ـ کلی باشند

2ـ تصویری نباشند

3ـ قابل اجرا نباشند(از دو دیدگاه موضوعی و تکنیکی)

4ـ تکراری باشند

5ـ برای مخاطب مهم نباشند

6ـ جذابیت نداشته باشند.

7ـ در توان خبرنگار نباشد

روش‌های سوژه یابی

هم تجربه و هم آموزش لازم است و نمی‌توان فقط یک نسخه واحد پیچید.

1- تجربه شخصی: اطراف خود را ببیند و مشکلات شما مشکلات مخاطب هم هست مثلا دردسرهای خرید و فروش آپارتمان.

2- مشاهده : مشاهده فراگردی فعال پویا و جامع است که گزارشگر را قادر می‌سازد تا ظاهر، روابط، ویژگی‌ها و ارتباط علت و معلولی را از اطراف کسب کند. نگارش مشاهدات میدانی بازدید و سرکشی به حوزه خبری ابزار کلیدی مشاهده فعالانه. مشاهده، مقدمه سوال و سوال ابزاری برای کشف است.

3- خلاقیت: عناصر خلاقیت: استعداد، آموزش و تجربه ، بکارگیری مهارت‌ها ، انگیزه؛ طوفان ذهنی یا طوفان فکری و گلوله برفی(Snow Balling)

در روش طوفان ذهنی چند کارشناس مطالعاتی در امور رسانه که حدود چهار تا ده نفر هستند دور میزی گرد می آیند.. در مرحله اول هر یک، مهمترین موضوعات جاری داخلی و خارجی به زعم خود را عنوان می کنند. این موضوعات تماما توسط منشی جلسه یادداشت می شود. در این مرحله خودسانسوری یا در نظر گرفتن ملاحظات و اولویت های پخش رسانه جایگاهی ندارد. تخیل آزاد، فارغ از محدودیت های مکانی و زمانی و موضوعی، ویژگی مهم این مرحله از طوفان است.

در مرحله بعد موضوعاتی که بیشترین آرا را کسب کرده باشند مورد توجه قرار می گیرند و بحث کارشناسان بر محور آنها تداوم می یابد.. اما این بار گفتگو ها در چارچوب اولویت های رسانه مطرح می شوند. حاصل کار استخراج ده ها موضوع مناسب با رویکرد و ملاحظات رسانه ای است. هر نشست طوفان فکری حدود دو تا سه ساعت به طول می انجامد و در جریان آن نه تنها سوژه و زاویه دید مطرح می شود بلکه راهکارهای تکنیکی پرداخت آنها نیز به دست می آید.

اصلی‌ترین عامل بازدارنده خلاقیت، عادات پیشین ذهن و مقاومت در برابر یافتن راه حل تازه است.

4- همفکری: تعامل با همکاران و ارتباط نزدیک با حرفه‌ای ها می‌تواند نقش مهمی در سوژه یابی داشته باشد.

5- ارتباط مستمر با حوزه کاری

6- رصد تحولات

7- مردم و مردم و مردم

8- منابع رسمی

ـ روش‌های یافتن سوژه ابتکاری ( مثلا روش‌های مونتاژی پودوفکین)

1- تشابه

2- تعارض یا تمایز (آنچه هست و آنچه باید باشد / آنچه هست و آنچه بود/ میان واقعیت و ظاهر قضایا/ میان شخص و ایده‌های او / آنچه گفته می‌شود و عمل می‌شود و ...

3- تعمیم (مثل محلی کردن اخبار ملی یا بین المللی) از طریق بررسی اثرات و تبعات تصمیم‌های جهانی در محل بسط زمانی و مکانی سوژه، بسط از آشناها به ناشناخته‌ها – بسط علت به معلول (اثر به نتیجه) بسط از معلول به علت (نتیجه به اثر) بسط از جز به کل – از کل به جز

  سوژه یابی بر اساس دغدغه های مخاطب

همه ما مخاطب رسانه محسوب می شویم. اما هیچگاه آگاهانه به نیازهای واقعی مان فکر نکرده ایم. به دیگر سخن کافی است به ندای درونمان گوش فرا دهیم و به عنوان مخاطب عام به ترتیب مهم ترین دغدغه ها را معیار سوه یابی قرار دهیم.

1.سلامت(روحی و جسمی)

2.امنیت(داخلی و خارجی،شغلی و حقوقی و...)

3.اقتصاد و معاش

4. آموزش

5. رفاه و سرگرمی

چطور قابلیت اجرای سوژه را تشخیص دهیم؟

پرداخت هر سوژه منوط به در اختیار داشتن سه پارامتر مهم است که عبارتند از :شخصیت ، مکان و سند.

برای اطمینان از قابل اجرا بودن سوژه ،خبرنگار باید بتواند حداقل ده مورد در هر پارامتر را بیابد.

به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران 50 در صد تولید یک فراورده خبری را سوژه تشکیل می دهد. هر کس که چند ماه در خبر تلویزیون در نقش خبرنگار فعالیت مستمر داشته باشد به خوبی در می یابد که چگونه یک سوژه را در قالب خبرجای دهد. چون با اتکا به فرمول های خبر نویسی و پردازش، این کار انجام پذیر است. اما مشکل اصلی آنجا است که سوژه ماده خام اولیه ای است که برایش فرمول خاصی وجود ندارد و لذا براحتی در دسترس نیست.